چرا بعضی کودکان مدام قانون‌شکنی می‌کنند؟ | نگاهی علمی به اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) و راهکارهای درمانی
مقدمه
هر کودکی گاهی اوقات نافرمانی می‌کند، قهر می‌کند یا سرپیچی از دستور دارد—این بخشی طبیعی از رشد است. اما زمانی که الگوی پایداری از عصبانیت، مشاجره با بزرگ‌ترها، بی‌احترامی به قوانین و لجبازی شدید شکل بگیرد، ممکن است پای یک اختلال رفتاری در میان باشد: اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا ODD (Oppositional Defiant Disorder).
در این مقاله، با زبانی علمی و کاربردی، به بررسی ODD در کودکان می‌پردازیم: علائم، علل روان‌شناختی، تفاوت با رفتار طبیعی، مداخلات درمانی و راهکارهایی برای والدین و معلمان.
ODD چیست؟
اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) یکی از اختلالات رفتاری دوران کودکی است که در آن کودک یا نوجوان به‌طور مزمن و مکرر:
- از دستورات بزرگ‌ترها سرپیچی می‌کند
- با قوانین مقابله می‌کند
- زود عصبانی می‌شود
- بحث می‌کند، تحقیر می‌کند یا قهر می‌کند
- تمایلی به همکاری نشان نمی‌دهد
این رفتارها باید حداقل به مدت ۶ ماه و در بیش از یک موقعیت (مثلاً خانه و مدرسه) مشاهده شوند تا بتوان ODD را به‌عنوان تشخیص در نظر گرفت.
علائم کلیدی ODD
طبق معیارهای DSM-5، علائم به سه گروه کلی تقسیم می‌شوند:
۱. خلق تحریک‌پذیر یا خشمگین:
- به‌راحتی از کوره در می‌رود
- اغلب زودرنج یا عصبی است
- اغلب عصبانی و خشمگین است
۲. رفتار جدلی و سرکش:
- زیاد با بزرگ‌ترها جر‌و‌بحث می‌کند
- فعالانه از انجام خواسته‌های دیگران امتناع می‌کند
- آگاهانه دیگران را ناراحت می‌کند
- دیگران را مقصر اشتباهات خود می‌داند
۳. کینه‌توزی:
- رفتار تلافی‌جویانه‌ای دارد
- نسبت به دیگران حس انتقام‌جویی دارد
تفاوت ODD با رفتارهای معمول کودکی
همه کودکان گاهی لجبازی می‌کنند، اما تفاوت ODD در اینجاست که:
- شدت رفتارها بسیار بالاتر از حد انتظار سنی است
- تکرار و پایداری دارند
- موجب اختلال در عملکرد روزمره می‌شوند
- با محیط اجتماعی، تحصیلی و خانوادگی کودک تداخل دارند
چه عواملی باعث بروز ODD می‌شوند؟
ODD یک اختلال چندعاملی است؛ یعنی به دلیل ترکیبی از ژنتیک، محیط و تعامل والد-کودک ایجاد می‌شود:
عوامل فردی:
- خلق‌و‌خوی دشوار کودک
- اختلال در تنظیم هیجان
- ناتوانی در تحمل ناکامی
عوامل خانوادگی:
- والدگری مستبد یا بیش از حد سهل‌گیر
- تعارض‌های زناشویی
- ناهماهنگی بین والدین در شیوه تربیت
- کمبود توجه مثبت یا واکنش‌های خشن
عوامل محیطی:
- طرد اجتماعی یا مدرسه‌ای
- مشکلات یادگیری یا زبانی
- تأثیر گروه همسالان پرخطر
رابطه ODD با سایر اختلالات
کودکان مبتلا به ODD اغلب با یک یا چند مورد دیگر نیز درگیرند:
- ADHD (اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه)
- اختلال یادگیری یا زبان
- اختلال اضطراب یا افسردگی
- CD (اختلال سلوک): در موارد شدیدتر، ODD ممکن است به اختلال سلوک تبدیل شود که در آن رفتارهای پرخاشگرانه، دروغ‌گویی، دزدی و خشونت ظاهر می‌شود.
تشخیص ODD چگونه انجام می‌شود؟
تشخیص باید توسط روانشناس یا روان‌پزشک کودک انجام شود و شامل:
- ارزیابی رفتار کودک در خانه، مدرسه و موقعیت‌های اجتماعی
- مصاحبه با والدین و آموزگار
- استفاده از ابزارهای استاندارد ارزیابی رفتاری
- بررسی هم‌زمان اختلالات همراه
درمان ODD: چه کارهایی مؤثر است؟
۱. آموزش والدین (Parent Management Training – PMT)
موثرترین روش درمان ODD، آموزش والدین برای:
- استفاده از تقویت مثبت
- بی‌پاسخ گذاشتن رفتارهای منفی
- اعمال پیامدهای پیش‌بینی‌پذیر
- حفظ ثبات در قوانین
۲. درمان شناختی-رفتاری برای کودک
به کودک آموزش داده می‌شود که:
- هیجاناتش را بشناسد و تنظیم کند
- پیامد رفتارها را درک کند
- مهارت حل مسئله و مدیریت خشم بیاموزد
۳. مداخلات خانوادگی
- کاهش تنش در محیط خانه
- هماهنگ‌سازی شیوه تربیتی والدین
- تقویت تعامل‌های مثبت خانوادگی
۴. همکاری با مدرسه
- آموزش به معلمان درباره برخورد مؤثر با رفتار کودک
- برنامه‌ریزی برای تقویت رفتارهای مثبت در مدرسه
- استفاده از سیستم‌های پاداش و قرارداد رفتاری
چه چیزی کار را سخت می‌کند؟
- ناهمکاری والدین یا اختلاف تربیتی شدید
- قطع زودهنگام درمان
- ناتوانی در اجرای ساختار منظم در خانه
- همراهی اختلالات شدید مانند بیش‌فعالی درمان‌نشده یا افسردگی کودک
راهکارهایی عملی برای والدین
- واکنش‌های احساسی شدید را کنترل کنید؛ کودک ODD به درگیری علاقه‌مند است
- قوانین را کم، ساده، مشخص و ثابت نگه دارید
- رفتارهای مثبت را فوری تشویق کنید
- هنگام عصبانیت کودک، درگیر بحث نشوید
- مراقب رابطه عاطفی باشید؛ کودک نیاز به توجه سالم دارد نه کنترل افراطی
- در صورت نیاز، از مشاور یا روانشناس کودک کمک تخصصی بگیرید
خدمات تخصصی دکتر ماندانا شعبان در درمان ODD
دکتر ماندانا شعبان، روانشناس بالینی، با سال‌ها تجربه در درمان مشکلات رفتاری کودکان، مداخلات مؤثری برای کودکان مبتلا به ODD و خانواده‌های آنان ارائه می‌دهد.
در کلینیک افق سلامت – تهران:
- ارزیابی جامع رفتاری کودک
- آموزش والدین بر اساس PMT
- جلسات بازی‌درمانی و CBT کودک
- همکاری با مدرسه جهت هماهنگ‌سازی برنامه رفتاری
📍 تهران، بزرگراه ستاری
🌐 www.ofoghsalamat.com
📞 تماس: ۰۲۱۴۴۰۲۰۵۸۶
📧 ایمیل: reception@ofoghsalamat.com
در کلینیک Flourish Horizon – استرالیا:
- درمان اختلالات رفتاری کودکان مهاجر
- جلسات مشاوره والدین به زبان فارسی و انگلیسی
- درمان شناختی-رفتاری کودک
- آموزش تنظیم هیجان و مهارت‌های اجتماعی
📍 Macleod, VIC, Australia
🌐 www.flourishhorizon.com.au
📞 تماس: 03 7042 9478
📧 ایمیل: admin@flourishhorizon.com.au
