شناخت طرحواره زوج؛ شیوه موثر روان درمانی زوجین
طرحواره درمانی یکی از مهمترین شیوههای درمانی است که علاوه بر تمرکز بر مشکلات فعلی شخص، به زندگی گذشته و انواع ذهنیتهایی که در او شکل گرفته و بر اساس آن رفتارهای مقابلهای را بروز میدهد، توجه میکند.
از طرحواره درمانی برای درمانهای فردی و زوجین استفاده میشود و نکته مهم درباره این روش درمانی این است که تاثیر بسیاری زیادی در فهم متقابل زوجین از یکدیگر و پذیرشهای رفتاری آنها از هم دارد. روش طرحواره درمانی زوج، کمک میکند که ذهنیتهای شکلگرفته در هر فرد شناسایی شده و این شناسایی به حل بسیاری از مشکلات رفتاری و بهبود روابط میان زوجها منجر میشود.
برای آنکه درک بهتری از جلسه طرحواره زوج داشته باشید، به مثال زیر توجه کنید:
زن: ما پنج سال با هم دوست بودیم و الان سه ساله که ازدواج کردیم. یه بار قبل از ازدواجمون رفتیم محضر ولی ایشون پشیمون شد!
مشاور: یعنی چی؟ میشه بیشتر توضیح بدین؟
زن: یعنی رفتیم محضر، جلوی همه فامیل به من بیاحترامی کرد و گفت پشیمون شدم.
مشاور: چرا؟ اتفاق خاصی افتاده بود؟
مرد: من ایشون رو دوست داشتم.
مشاور: پس خانم حبیبی هنوز خیلی خشم زیادی نسبت به همسرتون دارید و خب این طبیعی هم هست.
زن: نه چیز مهمی نیست الان و من فکر میکنم همه چی تموم شده.
مشاور: من فکر میکنم اگر مهم نبود الان توی صحبتاتون به همسرتون نمیگفتید.
زن: نه ایشون اصرار کرد من اومدم، برای من کلا همه چی تموم شده.
مرد: فکر میکنید بشه این رابطه رو درست کرد؟
مشاور: اجازه بدین من بیشتر درباره رابطهتون بدونم. الان خیلی زوده برای تصمیمگیری درباره این اتفاق. چیزی که من الان فهمیدم، شما پنج سال دوست بودید، دو سال رابطه کات شده و بعد دوباره با هم ازدواج کردید.
زن: بله؛ فقط اینا نیست. مثلا من با همسرم یک جا کار میکنیم و من میرم توی اتاق ایشون. یه خانمی میره همش پیشش تو اتاق و هی حرف میزنه. من بهش میگم این کارا نباید توی شخصیت یک آقا باشه، برای چی انقدر باهاش حرف میزنی؟
مشاور: بعد همسرتون به شما چی میگه؟
زن: نمیدونم از خودش بپرسید.
مشاور: میشه خواهش کنم یک موقعیت خاص رو که هر دوی شما به یاد دارید، توی همین موضوعی که گفتین تعریف کنید؟
زن: آره همین دیروز! اون خانم همش میره توی اتاق ایشون و هی ازش سوال میکنه. من بهش میگم تو بلد نیستی حد و مرز نگهداری.
مشاور: این از ذهنتون میگذره که خیلی داره بهش رو میده؟
زن: آره. تازه خانمه یه نگاهی هم به من میکنه که یعنی ببین تو هر کاری هم بکنی من کار خودمو میکنم.
مشاور: و این شمارو خیلی ناراحت میکنه؟
زن: خانم دکتر شما خودت خانمی، ناراحت نمیشی از این موضوع؟
مشاور: قطعا میتونه. همچین چیزی که من احساس کنم خانم دیگهای برای ناراحت کردن من داره با همسرم صحبت میکنه، میتونه منو ناراحت کنه و طبیعیه.
مرد: خانم دکتر توی این وقتا جوری رفتار میکنه همه میفهمن. توی محیط کار باید حواسمون به روابط باشه. من با همه همکارام همینطور رفتار میکنم. ایشون خیلی حساس هستند.
زن: اصلا این حرفو نزن. خانم دکتر با خانمها یه جور دیگه رفتار میکنه.
مشاور: خب حداقل خودشون فکر میکنن که رفتارشون با همه یکی هستش. سوال من اینه که وقتی همسرتون میان داخل اتاق واکنش نشون میدن و میرن، چی از ذهنتون میگذره؟
مرد: خیلی به هم میریزم.
مشاور: چی از ذهنتون میگذره که به هم میریزید؟
مرد: احساس خیلی بد.
مشاور: چه جور احساسی؟
مرد: غم زیاد و ترس.
زن: تو اگه انقدر از من میترسی چرا جلوی اون خانم سر من داد زدی؟
مرد: چون تو آبروی منو بردی.
زن: اصلا باورم نمیشه.
این مثال کوتاه به خوبی نشان میدهد که نوعی از رابطه بین دو زوج شکل گرفته است که میتوان نام آن را والد سرزنشگر – مطیع و تسلیمشده گذاشت. در این الگو زن نقش والد سرزنشگر را ایفا میکند که سعی میکند برای بهتر شدن رابطه و زندگی و حتی همسرش، او را کنترل کند، منتقد دائمی او باشد و حتی در زمانهایی او را تسلیم کند.
اما مرد در این الگو یک تسلیمشونده مطیع است که گاهی حمله میکند. اما سعی دارد چهره خوبی از خودش را به نمایش بگذارد.
انواع سبکهای مقابلهای در زوجین
افراد با توجه به طرحواره و ذهنیتهای طرحوارهای که در آنها شکل گرفته است، سبکهای مقابلهای متفاوتی را به کار میبرند که هر یک از این سبکها در نهایت به الگوهای رفتاری میان زوجین منتهی میشوند که در طرحواره زوج بسیار اهمیت دارند. انواع سبکهای مقابلهای زوجین را میتوان به این شکل دستهبندی کرد:
کودک آسیبپذیر
کودک آسیبپذیر فردی است که عموما احساس رهاشدگی میکند و در مقابل هر کنشی، واکنش کودکانهای را از خودش بروز میدهد. این افراد پرتوقع ظاهر میشوند و انتظار دارند تمام توجهات معطوف به آنها باشد.
تسلیمشونده مطیع
افرادی با سبک مقابلهای تسلیمشونده مطیع، عموما صدای والد سرزنشگر را برای خودشان درونی میکنند و براساس آن معتقدند که آدم بیارزشی هستند. به همین دلیل در مقابل همسری که نیازهای آنها را برآورده نمیکند، بیتوقع هستند.
محافظ بیتفاوت
فردی که به عنوان محافظ بیتفاوت شناخته میشود، میان خود و احساساتش دیوار میکشد و سعی میکند با مشغول کردن خودش به هر کاری، از احساسات منفی دوری کند.
برای این کار عموما به جای همسر به فرزندان خودش توجه میکند، به شکل افراطی به بازیهای کامپیوتری مشغول میشود و معمولا کار خاصی در زندگی انجام نمیدهند.
خود آرامبخش بیتفاوت
این افراد با انجام سبک مقابلهای خود آرامبخش بیتفاوت، عموما با موضوعات زندگی کنار نمیآیند و به همین دلیل برای خود آرامسازی به رفتارهایی مانند پرخوری، برقراری رابطه جنسی و حتی اعتیاد روی میآورند.
این افراد به رفتارهای منفعلانه یا پرخاشگرانه مبتلا میشوند.
والد سرزنشگر
کسی که این رفتار مقابلهای را برزو میدهد، به شکل دائمی همسر خود را سرزنش میکند و زبان انتقادی فعالی دارد. والد سرزنشگر همانطور رفتار میکند که در گذشته والدینش با او رفتار میکردند. این فرد عموما پرتوقع است و هیچ چیزی او را راضی نمیکند.
جبرانکننده افراطی
فرد در این سبک تلاش میکند که متضاد با طرحواره خودش عمل کند. به این صورت که اگر در کودکی فرد مطیعی بوده، در دوران بزرگسالی تلاش میکند که بر همه مسلط باشد. رفتارهای این افراد اغراقآمیز و بینتیجه هستند.
بزرگمنش
فردی که این الگوی رفتاری را دارد، میخواهد در مرکز توجه دیگران قرار بگیرد؛ چراکه اعتقاد دارد فرد خاص و ویژهای است.
زورگو تهاجمی
در این ذهنیت فرد تلاش میکند از طریق بد رفتاری با دیگران، با طرحوارههایش مقابله کند. او معتقد است که فقط با درگیر شدن با افراد دیگر میتواند بر آنها مسلط شود.
طرحوارههای گوناگونی را میتوان در روابط زوجین دید که در بسیاری از موارد، اساس اختلاف آنها را تشکیل میدهد.
این ذهنیتهای طرحوارهای در زوجین را میتوان به این شکل دستهبندی کرد:
والد سرزنشگر – کودک آسیبپذیر (مثال جلسه مشاوره)
معمولا همسرانی که این جملات را به عنوان شکایت از دیگری بیان میکنند، نقش والد سرزنشگر را دارند: «من رفتم با یه بچه ازدواج کردم»، «اصلا هیچی نمیفهمه، خیلی لوسه و از پس کاراش برنمیاد»، «همش منتظره کاراشو من انجام بدم، لباسشو اتو کنم و … »
والد سرزنشگر، تحقیر میکند اما کودک آسیبپذیر، پرتوقع ظاهر میشود و برای به دست آوردن نیازهایش میجنگد در حالیکه کودک خشمگین را هم درون خودش دارد و نسبت به برآورده نشدن نیازهایش، دچار خشم پنهان میشود.
کودک آسیبپذیر – کودک آسیبپذیر
این طرحواره در میان بسیاری از زوجها دیده میشود و در واقع هر دو فرد با هم ازدواج کردهاند تا نیازهایشان را برطرف کنند. مثل این گزارهها که یک طرف رابطه بیان میکند:
_ من ازدواج کردمم برای اینکه با همسرم برم خرید، نه با مامانم.
_ خیلی کم به من میگه دوستت دارم.
_ باید برای تولدم منو سورپرایز میکرد.
زوجهایی که هر دو آنها طرحواره کودک آسیبپذیر را دارند، به شکل داد و ستدی با هم رفتار میکنند:
داد و ستد عاطفی
اگر همسرش به او محبت کند، او هم به همسرش محبت میکند.
داد و ستد اقتصادی
زوجین معتقدند یکی از نشانههای دوست داشتن در رابطه این است که باید سه دنگ از منزل به نام آنها شود و … .
داد و ستد خانوادگی
وقتی نیاز یکی از زوجین از سمت دیگری برطرف نمیشود، به سراغ خانوادهاش میرود.
این زوجها در نهایت هم نمیتوانند نیازهای درونی خودشان را رفع کنند و مدام از ازدواج خود اظهار پشیمانی میکنند.
زورگو تهاجمی/بزرگمنش – زورگو تهاجمی/بزرگمنش
زوجهایی که با این روش مقابلهای به درمانگر مراجعه میکنند، معتقدند که در زندگی باید یک رییس وجود داشته باشد و آن رییس هم آنها هستند! معمولا برای اینکه درمانگر مشخص کند حرف چه کسی درست و حرف چه کسی غلط است، حاضر به درمان میشوند.
مراجعانی که در جلسات درمان با هم دعوا میکنند و صدایشان را بالا میبرند، زورگو تهاجمی هستند.
والد سرزنشگر – والد سرزنشگر
این زوجها نسبت به انتقاد بسیار حساساند و هر دو طرف یکدیگر را تحقیر میکنند. هر کسی سعی میکند زندگی را به سبک خودش کنترل کند و به صورت دائمی مشکلاتشان را به هم یادآوری میکنند.
زوجهای والد سرزنشگر، اعتماد کمی نسبت به هم دارند و همیشه یکدیگر را محکوم میکنند. قضاوت کردن و برچسب زدن از ویژگیهای مهم زوجهای والد سرزنشگر است. همچنین پنهانکاری زیادی از هم دارند و در روابط جنسی هم رضایتمندی ندارند و این عاملی برای خیانت آنها به یکدیگر است.
معمولا در جلسات درمان با این زوجها باید با احتیاط بیشتری برخورد کنید و سرزنشگر بودن را به این شکل به آنها توضیح دهید:« به نظر میرسه شما مقداری کمالگرا هستید و این باعث شده انتظارات زیادی رو از دیگران و پیش از اونها از خودتون داشته باشین. یعنی سعی میکنید مادر/پدر خوبی باشید، کارمند نمونه باشید و … . اما ناخواسته به آدمهای نزدیک به خودتون ضربه میزنید.»
والد سرزنشگر – محافظ بیتفاوت
یکی از رایجترین الگوهای روابط زوج، الگوی والد سرزنشگر – محافظ بیتفاوت است. در این شکل روابط، والد سرزنشگر بسیار جزئینگر و دائم در حال غر زدن و تعیین باید و نباید است. این افراد به دلیل آنکه میزان منطق در آنها بسیار زیاد است، مقداری از وسواس را هم درون خودشان دارند. معیارهای سرسختانه آنها زیاد است و معمولا با همسر خود رابطه مادر و فرزندی دارند.
در این مدل روابط، عموما روابط جنسی مختل هستند. بهویژه اگر زن والد سرزنشگر و مرد محافظ بیتفاوت باشد. چراکه والد سرزنشگر آنچنان همه چیز را منطقی میبیند که از بیان و درخواست رابطه جنسی از همسرش شرم دارد.
باید به این نکته توجه کنید که شخصیت محافظ بیتفاوت با تسلیمشونده مطیع متفاوت است. محافظ بیتفاوت نسبت به حرفهای همسرش بسیار بیتفاوت و خنثی است و در بسیاری از موارد اصلا به حرف همسرش گوش نمیدهد. اما تسلیمشونده مطیع پذیرفته که فرد بیارزشی است و معتقد است من همسرم را بسیار اذیت میکنم.
جبرانکننده افراطی – تسلیمشونده مطیع
زوج هایی با الگوی جبرانکننده افراطی – تسلیمشونده مطیع، هر دو به یک اندازه برای درمان مشتاق هستند و هر دو از یکدیگر خسته شدهاند. زندگی این زوجها معمولا دوام کمتری دارد و به خوبی میتوانید کلافگی را در فرد جبرانکننده افراطی و خسته شدن از تحقیر را در تسلیمشونده مطیع ببینید.
در جلسات درمان، جبرانکننده افراطی بیشتر صحبت میکند و تمایل دارد وقت گرفتن از مشاور و پیشنهاد درمان را به خودش نسبت دهد.
جبرانکننده افراطی – جبرانکننده افراطی
زوجهایی که هر دو شخصیت جبرانکننده افراطی را ایفا میکنند، به طور دائم از هم ایراد میگیرند، به یکدیگر حمله کلامی میکنند و هر کسی فقط خودش را قبول دارد و معتقد است من بیشتر از تو میفهمم یا تو هیچ چیزی را نمیفهمی و نمیدانی!
جبرانکننده افراطی – خود آرامبخش بیتفاوت
خود آرامبخش بیتفاوت کمتر حرف میزند و تمایل دارد در تنهایی خودش بماند. به همین دلیل بیشترین شکایت جبرانکننده افراطی از او این است که اصلا با من صحبت نمیکند یا با موبایل و … خودش مشغول است.
فرد خود آرامبخش بیتفاوت با اصرار و زور جبرانکننده افراطی در جلسات مشاوره حضور مییابد و تمایلی برای درمان ندارد.
محافظ بیتفاوت – محافظ بیتفاوت
زوجهایی که هر دو بر اساس الگوی محافظ بیتفاوت عمل میکنند، به نوعی طلاق عاطفی دچارند. یعنی آنها با یکدیگر زندگی میکنند ولی از نظر عاطفی هیچ وابستگی به هم ندارند. به درمان پاسخ نمیدهند، احتمالا رابطه جنسی خوبی با هم ندارند و عموما اگر فرزندی نداشته باشند، از هم جدا میشوند. این زوجها خودشان برای درمان اقدام نمیکنند و شخص دیگری برای آنها وقت میگیرد.
جبرانکننده افراطی – محافظ بیتفاوت
این الگو به بیشتر در زوجهایی دیده میشود که زن جبرانکننده افراطی و مرد محافظ بیتفاوت است. جبرانکننده افراطی فردی است که خودش را برای انتقاد از همسرش صاحب حق میداند و به این صورت الگوی سرزنشی میان آنها تداوم پیدا میکند.
از آنجایی که جبرانکننده افراطی معتقد است همسرش نیاز به تغییر دارد، احتمال اینکه برای مراجعه به مشاور و آغاز درمان اقدام کند بسیار بیشتر است. فردی که طبق الگوی جبرانکننده افراطی رفتار میکند، در تلاش است که کنترل اوضاع را به دست بگیرد و عموما به عنوان کنترلگر شناخته میشود. امکان دارد در مواردی به همسرش بیتوجهی کند و خشم فعال یا منفعلانه از خودش بروز دهد.
شناخت طرحواره زوج و سبکهای مقابلهای آنها میتواند برای درمان زوج مبتنی بر طرحواره و ترمیم روابط زناشویی بسیار موثر باشد.