طرحواره درمانی برای اختلال شخصیت مرزی
اختلالات شخصیت گوناگونی در دنیا وجود دارند که هر یک با علائم و نشانه‌های خاصی بروز می‌کنند و ویژگی‌های مشخصی دارند.
اختلال شخصیت مرزی یکی از انواع اختلالات روانشناختی است که با نشانه‌های خاصی بروز کرده و فرد را برای برقراری ارتباط با دیگران، نشان دادن احساسات و عواطف و رفتارها، دچار مشکل می‌کند.
به دلیل ویژگی‌های سخت و پیچیده در شخصیت مرزی، طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی هم از حساسیت بالایی برخوردار است و می‌بایست در انجام آن دقت و توجه زیادی را به خرج داد.
در این مقاله قصد داریم درباره طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی و ویژگی‌های این اختلال صحبت کنیم.
اگر می‌خواهید این روش را به خوبی بشناسید و با روش‌های درمان آن آشنا شوید، در ادامه این مطلب همراه ما باشید:
اختلال شخصیت مرزی چیست؟
اختلال شخصیت مرزی از انواع اختلالات روانشناختی است که فرد مبتلا به آن روی لبه یک مرز حرکت می‌کند!
به زبان ساده کسی که به اختلال شخصیت مرزی مبتلاست، در لحظه احساسات مختلفی را تجربه می‌کند. این افراد در یک لحظه بسیار شاد و خوشحال‌اند و لحظه دیگر احساس غم شدید و افسردگی را تجربه می‌کنند.
به همین دلیل نام مرزی را روی این شخصیت گذاشته‌اند. اختلال شخصیت مرزی با علائم و ویژگی‌های خاصی بروز می‌کنند و شناخت دقیق آن‌ها کار هر کسی نیست و یک متخصص در این زمینه می‌تواند آن را به خوبی تشخیص دهد. اما به طور کلی چرخش سریع احساسات اتفاقی است که برای مبتلایان به شخصیت مرزی رخ می‌دهد و رفتاری ملموس و مشهود است.
ویژگی‌های اختلال شخصیت مرزی
برای شناخت بهتر این اختلال بهتر است ویژگی‌های خاص آن را بشناسید. آگاهی از این ویژگی‌ها و شدت و ضعف آن‌ها کمک بسیاری به روند درمان این افراد می‌کند.
از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های اختلال شخصیت مرزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تلاش برای فرار از رهاشدگی واقعی یا خیالی
افراد دارای اختلال شخصیت مرزی به مقدار بسیار زیادی مهرطلب هستند و نیاز به محبت و توجه زیاد دارند. این افراد هر اندازه‌ای که محبت و عشق دریافت کنند، نسبت به آن حس ناکافی بودن دارند و این ویژگی از دل طرحواره محرومیت هیجانی بیرون می‌آید.
الگوی روابط بین فردی بی‌ثبات (ایده‌آل‌سازی یا ناارزنده‌سازی)
افرادی با اختلال شخصیت مرزی افراد صفر و صدی هستند. آن‌ها هیچ نوع طیف‌بندی را برای افراد در نظر نمی‌گیرند و مدام ایده‌آل‌سازی یا ناارزنده‌سازی را برای دیگران به کار می‌گیرند.
برای مثال یک بار در برخورد با درمانگر خود او را بهترین دکتری خطاب می‌کنند که در زندگی خود می‌شناسند و بار دیگر می‌گویند که هیچ چیزی نمی‌داند و اصلا در کارش متخصص نیست!
اختلال هویت
اختلال هویت هم از دیگر ویژگی های اختلال شخصیت مرزی است. این ویژگی، عموما خودش را در خلال روابط فرد نشان می‌دهد.
برای مثال زمانی که فرد وارد رابطه با یک فرد مذهبی می‌شود، خودش هم دقیقا شبیه به آن فرد، مذهبی می‌شود! یا اگر با فردی که به موسیقی علاقه دارد وارد رابطه شود، به سمت یادگیری موسیقی یا ساز متمایل می‌شود.
به طور کلی این افراد دوست دارند خودشان را شبیه به افرادی کنند که با آن‌ها در ارتباط‌اند. به همین دلیل اگر به طول زندگی این افراد و کارهایی که در آن انجام داده‌اند نگاه کنید، بیش از دیگران از این شاخه به آن شاخه حرکت می‌کنند.
باید به این نکته توجه کنید که اختلال هویت در این افراد فقط در روابط عاطفی رخ نمی‌دهد. برای مثال فرد یک ابژه عمومی برای خودش پیدا می‌کند. مثل معلم در کلاس درس. فرد تلاش می‌کند همه رفتارها و عملکرد خودش را از این طریق حل کند.
تکانشگری
تکانشگری به حالتی گفته می‌شود که فرد در آن آشفتگی‌های هیجانی را تجربه می‌کند. در طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی به این ویژگی افراد توجه زیادی می‌شود. فردی که به این اختلال مبتلاست و ویژگی تکانشگری را در خود دارد، عموما به کارهای زیر اقدام می‌کند:
ولخرجی زیاد، حساب‌نشده و بدون فکر
رفتار جنسی پرخطر
افراط در خوردن
رانندگی پرخطر و آسیب‌زننده
سوء مصرف مواد
این افراد هنگام وارد شدن به یک رابطه، نسبت به فرد مقابل آگاهند و می‌دانند که رابطه با این فرد، در نهایت به جای درستی ختم نمی‌شود. بنابراین آدم‌هایی را که آن‌ها را می‌پذیرند، دوستش دارند یا مراقب او هستند را کنار می‌گذارند و بیان می‌کنند که این افراد برای آن‌ها فاقد جذابیت هستند.
خودکشی و خودزنی
یکی دیگر از ویژگی‌های افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی خودکشی و خودزنی است و به طور کلی آسیب رساندن به خود است.
بی‌ثباتی عاطفی
بی‌ثباتی عاطفی ویژگی دیگری است که در این افراد بسیار بیشتر دیده می‌شود. ممکن است یک روز به شریک عاطفی خود به شدت ابراز احساسات و محبت و عشق کنند. اما روز بعد به او بگویند که دیگر نمی‌خواهند او را ببینند و رابطه را تمام کنند. این ویژگی تا حد بسیار زیادی با طرحواره رهاشدگی در ارتباط است و از آن ناشی می‌شود.
احساس بی‌ارزشی
این افراد زمانی که هیچ ابژه‌ای ندارند، به سمت والدین خود می‌روند. عموما هم والدین افراد طردکننده و تحقیرکننده‌ای هستند که وقتی در ارتباط با آن‌ها قرار می‌گیرند، احساس بی‌ارزشی بسیار زیاد می‌کنند.
خشم نامناسب و عدم موفقیت در کنترل آن
خشم در این افراد به شکل خشم انفجاری و کنترل‌نشده بروز می‌کند و عموما توانایی مدیریت آن را ندارند. برای مثال در لحظه عصبانیت از یک شخص، به سمت مغازه فرد می‌روند و آن را آتش می‌زنند. در واقع باید گفت این خشم، تلاش برای رهاشدگی واقعی یا خیالی است.
بروز افکار خودکشی پارانوئیدی
طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی به این ویژگی توجه زیادی می‌کند. در بروز افکار خودکشی پارانوئییدی، فرد آنقدر به اطرافیان خود بدبین است که فکر می‌کند، قصد آسیب رساندن به او را دارند. برای مثال در ویژگی خودکشی پارانوئیدی، فرد جملات زیر را به کار می‌برد:
من فکر می‌کنم آن‌ها قصد آسیب رساندن به من را دارند و می‌خواهند من نباشند.
آن‌ها من را دوست ندارند پس من باید به خودم آسیب برسانم.
آن‌ها قصد دارند من را دق‌مر کنند. پس بهتر است پیش از آن‌ها، خودم به خودم آسیب بزنم.
باید به اطرافیان نشان بدهم که من از هیچ چیز نمی‌ترسم.
ریشه های تحولی اختلال شخصیت مرزی
هر نوع اختلال، مشکل یا طرحواره‌ای درون انسان، ریشه‌های تحولی خاصی دارد و نشات‌گرفته از یک موقعیت، کنش یا واکنش است. مهم‌ترین ریشه های تحولی اختلال شخصیت مرزی را می‌توان در موارد زیر جست‌وجو کرد:
بد رفتاری و سوء استفاده جنسی، جسمی و روانی در دوران کودکی
این مورد به رفتارهای والدین با کودک در سنین کودکی مرتبط می‌شود و در واقع طرحواره بی‌اعتمادی و بدرفتاری را در کودک ایجاد می‌کنند.
پدر و مادر بی‌ثبات
زندگی با پدر و مادر بی‌ثبات یکی از عوامل بروز اختلال شخصیت مرزی است. این نوع والدین، عموما افرادی هستند که به الکل یا مواد مخدر اعتیاد دارند، مبتلا به اختلال دوقطبی هستند و در این مسیر ممکن است یک بار بچه‌های خود را غرق در محبت کنند و به یکباره کاملا او را پس بزنند.
رفتارهای متناقض از سوی والدین
رفتارهای متناقض در والدین دو شکل مختلف دارد:
۱. یک شکل پدر و مادری هستند که پیغام‌های متفاوتی را به کودک می‌دهند. برای مثال یک والد بسیار مذهبی است و والد دیگر اصلا مذهبی نیست. بنابراین کودک با دو شرایط و رفتار کاملا متناقض روبه‌رو می‌شود.
۲. شکل دیگر این رفتار متناقض به این صورت است که کودک، پیغام‌های درست و یکسانی را در طول زندگی دریافت نمی‌کند. برای مثال والد یک بار او را به درس خواندن، داشتن حجاب، ورزش کردن و … تشویق می‌کند و یکبار او را از این کارها منع می‌کند!
عدم پاسخگویی والدین به نیازها و سوالات روانی و جسمی کودک
کودکان پس از تولد پنج نیاز اساسی دارند: نیاز به عشق، آزادی و خودمختاری، تفریح و هیجان، محدودیت‌های واقع‌بینانه و خودگردانی.
اگر این نیازها در کودکی به درستی پاسخ داده نشوند و یا به شکل ناقصی پاسخ داده شوند، می‌توانند طرحواره‌های مرتبط با اختلال شخصیت مرزی را ایجاد کنند.
از دست دادن والدین زیر سن ۱۱ سالگی (طرحواره رهاشدگی)
بروز رویدادهای تروماتیک در دوران کودکی
رخ دادن حوادث دردآور و تروماتیک یکی دیگر از ریشه های تحولی در اختلال شخصیت مرزی است. برای مثال کودکی که فوت و از دست والدین را از دنزدیک دیده است، تصادف وحشتناکی داشته یا مریضی‌های طولانی مدت در خود یا والدینش را تجربه کرده است، بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال قرار دارند.
والدینی که احساس گناه را ایجاد کرده و انتقال می‌دهند
برای مثال والدینی که مدام به فرزندان خود یادآوری می‌کنند به خاطر آن‌ها مانده‌اند ادامه داده‌اند، دائما یک احساس گناه را برای آن‌ها به وجود می‌آورند.
والدین تنبیه‌گر
وجود والدین تنبیه‌گر در کنار کودک، طرحواره‌هایی را در او ایجاد می‌کند که به بروز اختلال شخصیت مرزی می‌انجامد. والدینی که از هر رفتار و عملکردی ایراد می‌گیرند و یا با دیدن کوچک‌ترین اشتباهی از سوی کودک، به شدت واکنش نشان می‌دهند، از این دسته هستند.
طرحواره‌های غالب افراد با اختلال شخصیت مرزی
رهاشدگی
بی‌اعتمادی / بی‌ثباتی
محرومیت هیجانی
خویشتن‌داری / خودانضباطی ناکافی
ذهنیت‌های غالب افراد با اختلال شخصیت مرزی
ذهنیت‌ها مجموعه‌ای از احساسات و افکار مختلفی هستند که امکان دارد در یک لحظه روی فرد غالب شوند.
ذهنیت‌های غالب در اختلال شخصیت مرزی موارد زیر هستند:
محافظ بی‌تفاوت
کودک رهاشده (زیرمجموعه کودک آسیب‌پذیر)
کودک عصبانی تکانشی
والد تنبیه‌گر
مراحل طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی
طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی مراحل مختلفی را در برمی‌گیرد که شامل موارد زیر می‌شود:
برقراری ارتباط جمع‌آوری اطلاعات
در راستای جمع‌آوری اطلاعات باید به این نکته توجه کنید که رابطه درمانی بسیار مهم است. چراکه بوردلاین در اختلال شخصیت مرزی به شدت شکننده است و آن چیزی که فرد را در جلسه درمان نگه می‌دارد و حفظ می‌کند، رابطه درمانی است. باید توجه کنید که نیازهای برآورده نشده مراجع تا امروز، در جلسه برآورده می‌شود.
سنجش و ارزیابی
این بخش بیشتر به مشاهده بالینی مربوط می‌شود که در آن از طرحواره یانگ و ذهنیت یانگ استفاده می‌شود. توجه داشته باشید که در این بخش درباره طرحواره‌های فرد با او صحبت نمی‌کنیم فقط به بررسی ذهنیت‌ها و مشاهده بالینی می‌پردازیم.
شرح منطق درمان
این مرحله از طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی بسیار مهم و درواقع تضمین‌کننده ادامه درمان است. پس از تشخیص ذهنیت‌های فرد و یا بعد از مطالعه پرسشنامه پر شده توسط او، او را با ذهنیت‌های خودش روبه‌رو می‌کنیم.
برای مثال به او می‌گوییم به نظر می‌رسد که تو این ذهنیت‌ها را در خود داری. والد سرزنشگر، این پیغام را به تو می‌هد، باعث می‌شود درون بدنت این احساس در تو ایجاد شود و کاری که ما می‌خواهیم انجام دهیم، این است که تو را از این ذهنیت‌ها دور و به ذهنیت بزرگسال سالم نزدیک‌تر کنیم.
هیچوقت به صورت یکجا و ناگهانی همه اطلاعات را درباره مراجع به او نمی‌دهیم. زیرا این کار باعث بالا آمدن احساس بی‌ارزشی در او می‌شود و درمان را ترک می‌کند.
درمان علائم مرتبط با اختلال
درمان علائم را (بدون دارو) به کمک آموزش تنظیم هیجان و ذهن‌آگاهی شروع می‌کنیم.
مداخله در ذهنیت
تصویرسازی ذهنی و درمان حوادث آسیب‌زای کودکی
تغییر الگوهای رفتاری
خاتمه درمان
در این مورد به یاد داشته باشید که درمان هیچگاه به پایان نمی‌رسد و همیشه باید در دسترس باشید.
سخن آخر
طرحواره درمانی یکی از موثرترین انواع درمان در روانشناسی است که می‌تواند با حذف الگوهای غلط، فرد را به سمت ذهنیت بزرگسال سالم هدایت کند. طرحواره درمانی اختلال شخصیت مرزی اهمیت بسیاری در درمان این نوع اختلال دارد و با پیچیدگی‌هایی همراه است. بنابراین برای رسیدن به نتیجه مطلوب در درمان این اختلال به کمک طرحواره درمانی، از یک روانشناس طرحواره درمانگر حرفه‌ای کمک بگیرید و در این مسیر صبور باشید.
