دکتر ماندانا شعبان

اختلال جسمانی شکل

اساس این اختلال عبارت است از شکایتهای جسمی متعدد و مکرر که فرد به خاطر آنها درصدد بررسی پزشکی می آید اما هیچ دلیل آشکاری دال بر علل جسمانی ندارد . نشانه های مثل درد در نقاط مختلف بدن مثل سر، پشت ، مفاصل، مشکلات معدی- روده ای مثل اسهال و حالت تهوع. نشانه جنسی به غیر از درد مثل بی تفاوتی به امور جنسی. نشانه های عصب شناختی کاذب مثل نشانه های تبدیلی

این نشانه ها که گسترده تر از شکایتهای خود بیمار انگاری هستند معمولا موجب اختلال در عملکرد مخصوصا عملکرد شغلی می شوند. ممکن است نشانه های خاص این اختلال از فرهنگی به فرهنگ دیگر فرق کند. اختلال جسمانی کردن و تبدیلی نشانه های بسیار مشترکی دارند و ممکن است هر دو تشخیص را برای بیماری واحد یه کار برد. مراجعه به پزشکان که گاهی با مراجعه همزمان به چند پزشک همراه است، از موارد شایع در این اختلال به شمار می آید و با مصرف توام و همزمان داروهای مختلف نیز همراه است. در این اختلال بستری شدن و حتی عمل جراحی نیز شایع است. مشکلات قاعدگی و بی تفاوتی جنسی نیز فراوان رخ می دهد. بیماران معمولا شکایت خود را به شیوه های نمایشی و مبالغه آمیز یا در قالب قسمتی از سابقه پزشکی پیچیده  و طولانی ابراز می کنند. بسیاری از آنها عقیده دارند که در سرتاسر زندگی شان بیمار و رنجور بوده اند. این اختلال با اختلالات دیگری چون اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، مصرف مواد و شماری از اختلالات شخصیت همایندی مرضی بالایی دارد

اختلال جسمانی شکل معمولا در اوایل بزرگسالی شروع می شود. به کرات اتفاق می افتد که این بیماران اضطراب و افسردگی و همین طور شمار کثیری از مشکلات رفتاری بین فردی نظیر مدرسه گریزی، سوابق شغلی ضعیف و مشکلات زناشویی را گزارش کنند. همچنین بنظر می رسد شیوع خانوادگی دارد معلوم شده است که در حدود 20 درصد از بستگان این بیماران مبتلا به همان اختلال هستند

چنین گفته شده که بیماران مبتلا به اختلال جسمانی کردن نسبت به احساس جسمی خویش حساسیت بیشتری دارند توجه بیشتری به آن نشان می دهند یا آنها را فاجعه آمیز تعبیر و تفسیر می کنند. احتمال دیگر آن است که این بیماران حس بدنی نیرومند تری نسب به سایر افراد دارند. دیدگاه رفتاری درباره اختلالات جسمانی کردن معتقد است که تمامی دردها و آلارم، ناراحتیها و بدل کاریهای گوناگون تظاهرات بدنی یک اضطراب غیر واقع بینانه است. در تایید این اندیشه که در این اختلال میزان اضطراب بالاست معلوم شده که این بیماران سطح کورتیزول بالایی دارند که نشان می دهد آنها تحت فشار هستند شاید تنش بالایی که در فرد وجود دارد در ماهیچه های شکم متمرکز گردیده و منجر به احساس تهوع یا استفراغ شود. هنگامی که کارکرد بهنجار در هم می ریزد این الگوی غیر انطباقی ممکن است تخلیه شود زیرا در قبال آن توجه دیگران را به سوی خود  جلب می کند یا برای آن کارکرد نادرست عذر و بهانه می تراشد. در همین راستا گزارش بیمار  از نشانه های جسمانی به عنوان راهبردی تلقی می گردد که برای تبیین عملکرد ضعیف در موفعیت هایی که فرد در معرض ارزیابی قرار می گیرد تولید می شود . اسناد عملکرد نابسنده به بیماری، از لحاظ روانشناختی نسبت به اسناد دادن آن به بی کفایتی شخص تهدید کنندگی کمتری دارد.

مبتلایان به اختلال جسمانی شکل به مراتب بیش از آنکه به روانپزشک و روانشناس مراجعه کنند به سراغ پزشکان می روند چرا که مشکلاتشان را جسمی می دانند. وقتی پزشک آنها را به روانشناس  یا روانپزشک ارجاع می دهد تعبیر این قبیل بیماران آن است که دکتر فکر می کند بیماری آنان صرفا در ذهنشان است بنابراین آنها از ارجاع به روانپزشک اکراه دارند و از آن خوششان نمی آید. آنها پزشک خود را که به امید ترمیم شکایات جسمانی بیمارشان، تمامی داروها با شیوه های پزشکی را یک به یک تجویز می کند به ستوه می آورند.

درمان اختلال جسمانی شکل

متخصصان بالینی شناختی ورفتاری بر این باورند که اضطراب بالایی که در اختلال جسمانی کردن دیده می شود با موقعیت های خاصی پیوند دارد. مثال: آلیس اظهار داشت که در رابطه با ازدواج متزلزل خود و موقعیتهایی که در آنها مردم در موردش قضاوت می کنند بسیار مضطرب می شود. فنونی نظیر مواجهه یا سایر درمانهای شناختی می توانست ترسهایش را نشانه رفته و لذا با کاهش این ترسها شکایتهای جسمی او تخفیف یابد . اما احتمال دارد که این اختلال درمان بیشتری را بطلبد. زیرا کسی که مدتها بیمار بوده است به ضعف و وابستگی و اجتناب از چالشهای روزمره خو گرفته نه آنکه همچون فردی بالغ با آنها مواجهه شود. شاید افرادی که با آلیس زندگی می کنند خود را با ضعف او وفق داده باشند و حتی سهوا و ناخواسته او را در امتناع از پذیرش مسئولیتها و تعهدات معمول بزرگسالی اش تقویت نمایند. خانواده درمانی می تواند به آلیس و اعضای خانواده اش کمک کند تا شبکه ارتباطی میان خویش را تغییر دهند و حامی حرکت او به سوی خودمختاری بیشتر باشند. جرات آموزی و آموزش مهارتهای اجتماعی برای مثال هدایت آلیس به سوی روشهای موثر برخورد و گفتگو با دیگران، حفظ تماس چشمی ، تعارف و سلام و علیک با آنها، پذیرش انتقاد، درخواست کردن- می توانند به او در فراگیری یا کسب مجدد ابزارهای ارتباط داشتن با دیگران و چالشهایی که در آن جمله ( من آدمی نابسنده، مریض، و ضعیف هستم) وجود ندارد، کمک کند

در یکی از رویکردهای رایج و مقبول به اختلال جسمانی کردن، پزشک در مورد اعتبار شکایتهای جسمی با بیمار بحث نمی کند، بلکه استفاده از آزمونهای تشخیصی و داروها  را به حداقل می رساند و بدون توجه به شکایت یا عدم شکایت بیمار، تماس خود را با او حفظ می کند. در یک بررسی راجع به این دیدگاه معلوم شد که بیماران از لحاظ وضعیت طبی خویش، بهبود معناداری داشته اند و از خدمات مراقب بهداشتی کمتر استفاده می کردند. همچنین می توان توجه بیمار را به منابع اضطراب و افسردگی که ممکن است زیربنای نشانه های جسمی ناموجه یا توجه افراطی بیمار به دردها و آلارم جزئی است تغییر داد. ثابت شده است که فنونی نظیر آموزش آرامیدگی و شکلهای متنوع شناخت درمانی از این لحاظ مفید هستند. معلوم شده است که پسخوراند زیستی( کنترل فرآیندهای فیزیولوژیایی) در کاهش شناختهای فاجعه ساز در بیماران مبتلا به اختلال جسمانی شکل موثر بوده و میزان این تاثیر حتی از روش آموزش آرمیدگی هم بیشتر است