دکتر ماندانا شعبان

آیا طرحواره درمانی را می‌شناسید؟

قطعا تابه‌حال اصطلاح طرحواره درمانی را شنیده‌اید و یا درباره آن اطلاعات پراکنده‌ای دارید. طرحواره درمانی حوزه بسیار مهمی در روانشناسی است که امروزه به عنوان یک روش درمان روانشناختی بسیار مفید به کار گرفته می‌شود.
طرحواره درمانی را می‌توان به عنوان یک روش علمی و مناسب برای طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناختی در نظر گرفت که در حوزه درمان‌های متوسط تا بلندمدت جای می‌گیرد. نتیجه‌ای که در نهایت از درمان طرحواره برای افراد حاصل می‌شود، اثربخشی بسیار بالایی دارد و ماندگاری آن در زندگی فرد بسیار قابل دیدن است.
در این مقاله قصد داریم درباره طرحواره درمانی، انواع طرحواره‌ها و چگونگی شکل‌گیری آن‌ها صحبت کنیم.
اگر دوست دارید این روش درمانی را بیشتر بشناسید و اطلاعات خود را درباره آن کامل کنید، در ادامه این مطلب با ما همراه باشید.

تعریف طرحواره

هر کلمه، عبارت یا موضوعی طبیعتا تعریف خاصی هم دارد. طرحواره هم از این قاعده مستثنی نیست و با جملات مشخصی تعریف می‌شود. اما بهتر است پیش از آنکه تعریف دقیقی را از طرحواره ارائه دهیم، مثال ساده‌ای بزنیم.
همه ما در ابتدای تولد شبیه به یک صفحه سفید هستیم که هیچ رنگ و طرحی نداریم. اما به مرور زمان و با گذشت روزها، به مواردی نیاز پیدا می‌کنیم. این نیازمندی‌ها در ابتدای تولد ساده‌تر و مشخص‌ترند و با گذشت زمان و بیشتر شدن سن، افزایش پیدا می‌کنند.
نیاز به توجه، نیاز به تغذیه، نیاز به در آغوش گرفته شدن، نیاز به حضور والدین و ... از جمله نیازهایی هستند که درست از بدو تولد آغاز می‌شوند و ادامه می‌یابند.
دو کودکی را در نظر بگیرید که در شرای کاملا یکسان و در خانواده‌های مشابه به دنیا آمده‌اند. نیاز یکی از این کودکان در زمان ابراز نیاز به هر چیزی، مانند توجه، حضور والدین و ... به سرعت و در زمان مشخصی برآورده می‌شود و کودک تلاش اطرافیان را برای رفع نیازهای خودش احساس می‌کند و آن را می‌فهمد.
اما کودک دیگر، در شرایط ابراز نیاز، یا دریافتی ندارد و یا این دریافتی را بسیار با تاخیر به دست می‌آورد!
به نظر شما کدام‌یک از این کودکان با روان سالم‌تری رشد خواهد کرد؟
در واقع کودکان با رفع نیازهای خود، در می‌یابد که در خارج از دنیای درونی او، افرادی هستند که در جهت تکمیل نیازها و پاسخگویی به هیجانات او تلاش می‌کنند. بنابراین یاد می‌گیرد در صورت احساس نیاز به در آغوش گرفته شدن، می‌تواند با گریه کردن یا دست و پا زدن، پدر و مادر خود را متوجه نیازش بکند.

اما، در موارد بسیاری، این نیاز کودک از سمت اطرافیان او بی‌پاسخ می‌ماند یا پاسخ بسیار ناقصی را دریافت می‌کند. این عدم پاسخگویی باعث ایجاد یک نوع دلبستگی نا ایمن در کودک می‌شود که او را مشکلات زیادی در بزرگسالی روبه‌رو می‌کند.
با این مثال و تصور شرایط دو کودکی که بیان کردیم، تعریف طرحواره هم کار ساده‌تری خواهد شد.

طرحواره، در واقع قالب، چارچوب و مفهوم شناختی است که به افرایش سازماندهی و تفسیر اطلاعات پیرامون کمک می‌کند. به زبان ساده طرحواره‌ها الگوهای ذهنی هستند که یک فرد آن را با توجه به پاسخ دیگران نسبت به نیازهای خودش دریافت می‌کنند و رفتارهای او با توجه به این ذهنیت‌ها و تجارب شکل می‌گیرد.

انواع طرحواره‌ها

حالا که با تعریف طرحواره آشنا شدید، بهتر است انواع طرحواره‌ها را بشناسید. 

متخصصان این حوزه، طرحواره‌ها را به 18 نوع مختلف تقسیم کرده‌اند که هر یک از آن‌ها ویژگی‌های مخصوص به خود را دارند و با نشانه‌ها خاصی شناخته می‌شوند.

طرحواره‌های حوزه بریدگی و طرد

•    رهاشدگی و بی‌ثباتی
•    بی اعتمادی و بدرفتاری
•    محرومیت هیجانی
•    نقص و شرم
•    انزوای اجتماعی

طرحواره‌های حوزه خودانضباطی و خویشتن‌داری ناکافی

•    احساس استحقاق و بزرگ منشی
•    خویشتن داری و خودانضباطی ناکافی
•    انواع طرحواره حوزه دیگر جهت مندی
•    اطاعت
•    ایثار
•    پذیرش جویی و جلب توجه

طرحواره‌های حوزه خودانگیختگی ناکافی

•    منفی گرایی و بدبینی
•    بازداری هیجانی
•    معیارهای سرسختانه، عیب جویی افراطی
•    تنبیه

طرحواره‌های حوزه خودگردانی مختل‌شده

•    احساس وابستگی و بی کفایتی
•    آسیب پذیری به ضرر و بیماری
•    خود تحول نیافته یا گرفتار
•    احساس شکست

این چهار حوزه طرحواره‌های مخصوص به خود را در برمی‌گیرند. هر یک از آن‌ها الگوهای ذهنی فرد را به گونه‌ای رقم می‌زنند که رفتار خاصی را انجام می‌دهند. 
طرحواره‌های ذهنی در واقع تله‌هایی در زندگی هر یک از ما هستند که در بزنگاه‌های خاصی فعال می‌شوند و رفتارها، برنامه‌ریزی‌ها و نوع برخوردهای ما را شکل می‌دهند.

طرحواره درمانی چه کاری را انجام می‌دهد؟

شاید مهم‌ترین پرسش خیلی از افراد این باشد که طرحواره درمانی دقیقا چه کاری را انجام می‌دهد؟ 
جفری یانگ که به عنوان مبدع این روش درمانی شناخته می‌شود، معتقد است برای درمان مشکلات مزمن و پایدار زندگی، باید ابتدا به ریشه آن‌ها توجه کرد.
بنابراین درمانگر در طرحواره درمانی در ابتدا به ریشه‌های رفتاری مراجع می‌پردازد و تلاش می‌کند عوامل شکل‌گیری طرحواره‌ها و رفتارهای او را بشناسد.
طرحواره درمانی پس از شناسایی طرحواره‌هایی که هر فرد با آن درگیر است، کمک می‌کند که فرد در جهت شناختن، پذیرش و یادگیری شیوه‌های مدیریت آن قدم بردارد.

مهم‌ترین اهداف طرحواره درمانی

برای انتخاب این روش روان درمانی بهتر است اهداف آن را هم به‌درستی بشناسید و سپس برای درمان اقدام کنید:

•    ریشه‌یابی طرحواره‌ها و به‌کارگیری طرحواره‌های سالم و التیام‌دهنده در مسیر درمان

•    کمک به تغییر الگوهای احساسی و رفتاری ناشی از طرحواره‌ها

•    شناسایی سبک‌های مقابله‌ای در مسیر نیازهای هیجانی

•    یادگیری روش‌های تامین نیازهای هیجانی به روش سالم و انطباق‌پذیر

•    یادگیری شیوه مقابله سالم با ناکامی‌ها و تنش‌ها  

تکنیک‌های مهم در طرحواره درمانی

در طرحواره درمانی با توجه به نوع طرحواره مراجع و شرایطی که دارد، از تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌شود. در هر یک از این تکنیک‌ها، عناصر بسیار مهمی به کار گرفته می‌شود که موارد زیر هستند: 

رویارویی همدلانه

رویایی همدلانه یکی از کارهای بسیار مهم در طرحواره درمانی است که درمانگر طرحواره‌های شما را که تشخیص داده است تایید می‌کند. سپس در مرحله‌ای که شما درمان را پذیرفتید، با شما همدلی می‌کند و روند درمان را جلو می‌برد.

بازوالدگری حد‌ومرز دار

بازوالدگری حد‌ومرز دار از دیگر فعالیت‌های بسیار مهم در طرحواره است که درمانگر با تامین حس امنیت، محبت، دلسوزی و احترام نسبت به شما، به برآورده کردن محدود بخشی از نیازهای برطرف‌نشده شما در کودکی می‌پردازد.
این عناصر بنا به شرایط و رفتارهای مراجع همراه با تکنیک‌های خاصی استفاده می‌شود. مهم‌ترین تکنیک‌هایی که در درمان طرحواره استفاده می‌شود، موارد زیر هستند:

تکنیک هیجانی

در این تکنیک از هیجان‌های گوناگون برای مقابله با طرحواره‌های ذهنی استفاده می‌شود. این تکنیک به مراجع کمک می‌کند که هیجانات مختلف را به خوبی و به طور کامل تجربه کرده و آن را در محیط و اتاق درمان ابراز کند.

تکنیک بین فردی

این تکنیک مراجع را برای بررسی روابط خود کمک می‌کند و به او امکان بررسی اثرگذاری طرحواره‌ها روی آن را می‌دهد. زمانی که طرحواره‌ها و واکنش‌های آن را در طول درمان خود بررسی می‌کنید، می‌توانید مشابهت‌های آن را در زندگی خودتان تشخیص دهید و الگوهای آن را بشناسید.
در برخی موارد، با توجه به شرایط شما و صلاح‌دید درمانگر، این تکنیک شامل حضور همسر، پارتنر یا دوست بسیار نزدیک مراجع هم می‌شود.

تکنیک شناختی

در تکنیک شناختی شما در واقع الگوهای فکری حاصل از طرحواره‌ها را می‌شناسید و آن‌ها را به چالش می‌کشید. در طول درمان و در خلال تکنیک شناختی، با کمک طرحواره درمانگر تجارب زندگی خود را بررسی کرده و الگوهای حمایتگر یا متناقض با طرحواره را بشناسید.

تکنیک رفتاری

تکنیک شناختی به شکل موثری به مراجع کمک می‌کند که تصمیم‌های سالم و موثری را از طریق تغییر الگوهای رفتاری حاصل از سبک مقابله‌‌ای به کار بگیرید.

چرا طرحواره درمانی مهم است؟

به طور کلی، توجه به خود، تلاش برای رشد فردی و کمک گرفتن از شیوه‌های درمانی، برای هر فردی در طول زندگی بسیار مهم و حتی ضروری است. 
بنابراین کمک گرفتن از هر نوع روان درمانی، با هر شیوه‌ای، برای افراد مفید است. اما روش طرحواره درمانی به دلیل توجه به ریشه و پایه شکل‌گیری مسائل، درمان عمیق‌تری را روی فرد انجام می‌دهد.
طرحواره درمانی را می‌توان جزو درمان‌های متوسط تا بلندمدت دانست که باید در این مسیر صبور باشید و تا رسیدن به نتیجه مطلوب با درمانگر خود نهایت همکاری را انجام دهید.

سخن آخر

آگاهی کامل از طرحواره درمانی و تاثیراتی که روی فرد می‌گذارد، می‌تواند به شروع و ادامه درمان کمک زیادی کند. البته باید این نکته را در نظر بگیرید که هر کسی، صلاحیت انجام طرحواره درمانی و معرفی طرحواره‎های شما را به شما ندارد. 
بنابراین اگر قصد طرحواره درمانی دارید، بهتر است از یک فرد متخصص و روانشناسی طرحواره درمانگر حرفه‌ای کمک بگیرید. 
در آخر باید بدانید که ژان پیاژه درباره طرحواره درمانی تعبیر زیبایی دارد. او می‌گوید:« تصور کنید طرحواره‌ها نبودند. یعنی هیچ الگوی ذهنی نداشتید. مطمئنا نمی‌توانستید تجارب خود را به کار برده و برای آینده برنامه‌ریزی کنید.»

لینک کوتاه:

zood.link/21axy